ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ

Σε δύο συνεδριάσεις της, στις 17.11.2008 και τις 24.2.2009, η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Βουλής συζήτησε Σχέδιο της Επιτροπής Περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκειμένου να συνταχθεί Πράσινη Βίβλος της Ένωσης για την εδαφική συνοχή. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης αυτής, η Άννα Φιλίνη, βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και μέλος της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων, κατέθεσε ως συμβολή το παρακάτω κείμενο.

(Το κείμενο αυτό περιλαμβάνει θέσεις του ΣΥΡΙΖΑ που ήδη κατατέθηκαν κατά τη συζήτηση στη Βουλή του Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου καθώς και επεξεργασίες από την πρόσφατη περιφερειακή σύσκεψη του ΣΥΡΙΖΑ Αιγαίου στη Μυτιλήνη).

Παράλληλα, η Άννα Φιλίνη κατέθεσε στο προεδρείο της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων το πόρισμα και τα πρακτικά της σύσκεψης του ΣΥΡΙΖΑ για την Ακτοπλοΐα (29 Σεπτεμβρίου 2008).

Το γεγονός ότι η εδαφική συνοχή περιλαμβάνεται στους στόχους της Ένωσης έχει σημασία από την άποψη της αρχής της επικουρικότητας, αφού η Ένωση μπορεί να ενεργεί μόνο εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων που της απονέμουν τα κράτη μέλη με τις Συνθήκες, για την επίτευξη των στόχων που οι Συνθήκες αυτές ορίζουν. Για τους δε τομείς οι οποίοι δεν υπάγονται στην αποκλειστική της αρμοδιότητα, η Ένωση παρεμβαίνει εφόσον οι στόχοι της προβλεπόμενης δράσης μπορούν –λόγω κλίμακας ή αποτελεσμάτων- να επιτευχθούν καλύτερα στο επίπεδο της Ένωσης.

Όμως, η ανεπάρκεια των πολιτικών έχει διαπιστωθεί και από το Δικτυακό Παρατηρητήριο της Ευρωπαϊκής Χωροταξίας, αλλά επιβεβαιώνεται καθημερινά και από τη γιγάντωση των εδαφικών ανισοτήτων. Εξάλλου, το ζήτημα της εδαφικής συνοχής και η σημασία που του αποδίδεται έχει με συχνότητα επανέλθει σε ευρωπαϊκούς φορείς και όργανα ήδη από δεκαπενταετίας. Ενώ όμως από το 1999 έχει εγκριθεί το σχέδιο ανάπτυξης του κοινοτικού χώρου (ΣΑΚΧ), το ζήτημα της εδαφικής συνοχής δεν έχει προωθηθεί επαρκώς, τουλάχιστον σε κοινοτικό επίπεδο.

Για να επιτευχθεί η εδαφική συνοχή θα πρέπει αφενός να οριστεί επακριβώς τι περιλαμβάνει η έννοια, αφετέρου να καταγραφούν με ακρίβεια όχι μόνο η στοχοθεσία και τα επιθυμητά αποτελέσματα, αλλά τα ίδια τα μέσα και οι μορφές συνεργασίας μεταξύ των διακυβερνήσεων των κρατών μελών προκειμένου να φτάσουμε στην επίτευξη της εδαφικής συνοχής. Πολύ περισσότερο θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι η εδαφική συνοχή λαμβάνεται υπόψη στα εθνικά νομοθετικά κείμενα των κρατών μελών, κατά τη χάραξη του εγχώριου χωροταξικού σχεδιασμού, ώστε να είναι δυνατό σε ένα δεύτερο επίπεδο να μιλούμε για αυξημένη συνεργασία για την αξιοποίηση της ποικιλομορφίας της ευρωπαϊκής επικράτειας.

Πράγματι, η αραιοκατοίκηση ορισμένων περιοχών, η ερήμωση και συγχρόνως η υπερσυγκέντρωση πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις είναι φαινόμενα που συναντώνται σε όλη την Ευρώπη και που αναζητούν λύσεις. Αν ο στόχος είναι η δημιουργία μιας ισορροπημένης ευρωπαϊκής επικράτειας και η επίτευξη μιας πολυκεντρικής ανάπτυξης, τότε θα πρέπει κάθε κράτος μέλος να φροντίζει παράλληλα για την αποκατάσταση της ισορροπίας εντός της επικράτειάς του αλλά και τη συνεργασία για την ανατροπή της εδαφικής ανισορροπίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 

Στη διαδικασία αυτή δεν θα πρέπει να αγνοούνται παράγοντες όπως τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, τα οποία μπορεί να συναντούμε τόσο σε απομακρυσμένες περιοχές όσο και σε αστικά κέντρα με υπερσυγκέντρωση πληθυσμού. Η ισόρροπη ανάπτυξη και η μέγιστη αξιοποίηση των πόρων ανά περιοχή δεν μπορεί να καταστεί εφικτή αν δεν υπάρξει ολιστική προσέγγιση, που θα λαβαίνει υπόψη και αυτές τις παραμέτρους.

Ακόμη, για να μετατραπεί η εδαφική ποικιλομορφία της Ευρώπης σε προτέρημα θα πρέπει πράγματι να επιδιωχθεί η αρμονική ανάπτυξη των διαφορετικών περιοχών, με όλες τις απαραίτητες ενέργειες σε προσβασιμότητα και υποδομές. Είναι σημαντικό όμως να επισημανθεί ότι εδαφική συνεκτικότητα δεν μπορεί να σημαίνει ισοπεδωτική ομοιομορφία. Τι σημαίνει για παράδειγμα «προώθηση ανταγωνιστικών πόλεων σε παγκόσμιο επίπεδο» ή «υποβαθμισμένες αστικές συνοικίες» (όπως αναφέρεται στο κείμενο της Κομισιόν) και ποια είναι τα κριτήρια αλλά και τα προτεινόμενα μέτρα; Θα πρέπει να διευκρινιστεί εδώ ότι είναι απαραίτητο να διαφυλαχθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε κράτους μέλους (όπως για παράδειγμα η παλαιότερη και νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά) και να μην επιλεγούν πολιτικές ισοπεδωτικές και ομογενοποιητικές. Η επικαλούμενη «ενίσχυση της οικονομικής ανταγωνιστικότητας και των αναπτυξιακών δυνατοτήτων» δεν μπορεί να γίνει εις βάρος της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Αν η Ε.Ε. μένει σταθερή στις απόψεις σχετικά με το Σύμφωνο Σταθερότητας, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει με μια σωστή και μακροπρόθεσμη μέθοδο όλα τα ζητήματα των ανισοτήτων σε αυτές τις περιοχές. Επιπλέον, εμμένοντας στην αρχή της ανταγωνιστικότητας, θεωρούμε ότι αντιμετωπίζει το ζήτημα της συνοχής με αποκλειστικά οικονομικά κριτήρια και ιδίως της νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Αντίθετα, θεωρούμε ότι χρειάζεται κυρίως δημόσια παρέμβαση σε συνεργασία με τις περιφέρειες, την τοπική αυτοδιοίκηση και με τοπικές πρωτοβουλίες.

Θέλουμε ιδιαίτερα να τονίσουμε ότι τις τρείς γεωγραφικές περιοχές (νησιωτικές, ορεινές, αραιοκατοικημένες) και επιπλέον τις παράκτιες περιοχές, στις οποίες εστίαζε το αρχικό κείμενο, τις αντιμετωπίζει περισσότερο μέσα από το πνεύμα των θετικών παραγόντων που παρουσιάζουν κυρίως λόγω του τουρισμού (π.χ. χειμερινά κέντρα αναψυχής) και δεν αναδεικνύει πρωτίστως τα μεγάλα προβλήματα των συγκοινωνιών, της έλλειψης υποδομών, των κινδύνων για το περιβάλλον από πολιτικές μη αειφόρου ανάπτυξης. Βλέπει τα θετικά οφέλη από την ύπαρξη αυτών των απομακρυσμένων ορεινών περιοχών, αλλά δεν είναι κυρίως αυτή η πραγματικότητα στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες.

Στο ζήτημα της νησιωτικότητας δεν ρίχνεται το σωστό βάρος, ούτε καν στον πολυνησιωτικό χώρο της Βαλτικής, όπου κι εκεί υπάρχει πολυνησιωτικότητα, υπάρχουν κι εκεί τα νησιά με τη μορφή που έχουμε και στην Ελλάδα. Η Ελλάδα αποτελεί μια ιδιαιτερότητα μέσα στην Ευρώπη. Όπως είχαμε ήδη εκφράσει και όταν μιλούσαμε για το γενικότερο χωροταξικό της χώρας, δεν αντιμετωπίζεται η θεσμοθέτηση ενός ανατολικού άξονα στο Αιγαίο, που θα έδινε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί αυτός ο άξονας από την Κρήτη μέχρι το Βόρειο Αιγαίο. Αντιστοίχως, από το Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο έλειπε η σωστή αντιμετώπιση και του δυτικού άξονα. Μέσα στους χάρτες που περιλαμβάνονται στο σχέδιο Πράσινης Βίβλου είναι προφανέστατο ότι λείπει ακόμα και η σύνδεση της Πελοποννήσου μέχρι το Βορρά, περνώντας μέσα από την Ήπειρο και συνδέοντας και τα Ιονικά νησιά. Λείπει, λοιπόν, ο σιδηρόδρομος και μια σωστή διασύνδεση όλων αυτών των περιοχών, που είναι και ορεινές και νησιωτικές.

Θεωρούμε ότι η Πράσινη Βίβλος θα πρέπει να περιλαμβάνει συγκεκριμένες κατευθύνσεις για την αντιμετώπιση του ζητήματος της εδαφικής συνοχής. Εντοπίζουμε ορισμένα συγκεκριμένα ζητήματα, τα οποία δεν εξαντλούν τα προβλήματα της εδαφικής συνοχής, που αποτελούν όμως ζητήματα αιχμής ως προς την ελληνική πραγματικότητα.

1. Απαιτείται εθνικός χωροταξικός σχεδιασμός που να περιλαμβάνει στη στρατηγική του την εδαφική συνοχή και ιδιαιτέρως την αειφόρο ανάπτυξη των περιοχών με τα ιδιαίτερα προβλήματα: νησιωτικές, ορεινές, απομακρυσμένες, σε ακτές, κλπ. Γιʼ αυτό το λόγο απαιτείται η θεσμοθέτηση ειδικών αξόνων (π.χ. ανατολικός, δυτικός άξονας) στα πλαίσια των οποίων να προβλέπεται η εξασφάλιση κατά προτεραιότητα των υποδομών (συγκοινωνίες, υγεία, παιδεία) και των πηγών ενέργειας, της προστασίας του περιβάλλοντος, της τοπικής παραγωγής προϊόντων, κλπ.

2. Σχετικά με τη νησιωτικότητα, οι δυσκολίες των χαρακτηριστικών της αφορούν στους εξής παράγοντες:

    μεταφορές: α) είναι ανάγκη να εξασφαλίζονται τακτικά δρομολόγια χειμώνα και καλοκαίρι, β) να ενισχύονται οι πλωτές οδοί με κεντρικό κρατικό προγραμματισμό εξασφαλίζοντας το θαλάσσιο «μεταφορικό ισοδύναμο», γ) να υπάρξει αλυσίδα συνδυασμένων μεταφορών (αερομεταφορές, ακτοπλοΐα, τοπικά οδικά δίκτυα), δ) να διασφαλίζεται η τακτική επικοινωνία στο εσωτερικό των νησιωτικών συνόλων (π.χ. Κυκλάδες, νησιά Β. Αιγαίου, Δωδεκάνησα, Ιόνια νησιά)

    η αξιόπιστη πρόσβαση στην ενέργεια, ο ανεφοδιασμός αλλά και να σταματήσουν οι καθυστερήσεις στην ορθή ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (τονίζουμε την αντίθεσή μας στην πυρηνική ενέργεια)

    πρόσβαση σε υπηρεσίες γενικού οικονομικού ενδιαφέροντος, κυρίως σε υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση

    αναβάθμιση της μεταφοράς και της ποιότητας των προϊόντων της ντόπιας αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής

    αναβάθμιση με σύγχρονες πολιτιστικές υπηρεσίες.

Ειδικότερα για την προστασία του περιβάλλοντος, η νησιωτικότητα της χώρας μας έχει αντικειμενικές δυσκολίες και προβλήματα που οφείλουν να αντιμετωπιστούν, έχει όμως και όλα τα θετικά, αυτά που οδήγησαν στην επιβίωση και την ανάπτυξη των νησιών μας μέσα στους αιώνες.

Βασικό στοιχείο η θάλασσα και ο φυσικός μας πλούτος, οι περιοχές NATURA και η πολιτιστική μας κληρονομιά με τους αρχαιολογικούς χώρους, τους παραδοσιακούς οικισμούς, τα περίφημα αρχαιολογικά μουσεία, τα λαογραφικά μουσεία: το Αιγαίο έχει τεράστιο πλούτο μνημείων από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τα σύγχρονα. Όλα αυτά τα στοιχεία συνιστούν βασικό παράγοντα για τον τουρισμό στα νησιά μας που όμως με την έντονη και άναρχη ανάπτυξή του έχει γίνει πια «επικίνδυνη μονοκαλλιέργεια».

Η νησιωτικότητα αναγνωρίστηκε ως σημαντικό χαρακτηριστικό της χώρας μας στην τελευταία αναθεώρηση του Συντάγματος. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτεία οφείλει να πάρει θετικά μέτρα για να αντιμετωπίζονται οι δυσκολίες και τα προβλήματα που εξαρτώνται από αυτήν.

3. Ως προς την εξασφάλιση των συγκοινωνιών και τη σύνδεση τόσο των ορεινών όσο και των νησιωτικών περιοχών, αποτελεί προϋπόθεση η υιοθέτηση αξόνων ανάπτυξης που να τις περιλαμβάνουν. Ιδιαίτερη σημασία έχει να υιοθετηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση το μέτρο που ισχύει ήδη σε χώρες όπως η Γαλλία για την καθιέρωση στις τιμές των εισιτηρίων του λεγόμενου «μεταφορικού ισοδυνάμου».

Α. Για το ζήτημα των ακτοπλοϊκών συγκοινωνιών μέσα από την πολιτική της εδαφικής συνοχής, θα πρέπει να θεσμοθετηθεί το θαλάσσιο μεταφορικό ισοδύναμο. Πρόσφατα, στις 26 και 27 Σεπτεμβρίου του 2008, έγινε το Συνέδριο του Ελληνικού Δικτύου Μικρών Νησιών. Το πρώτο ζήτημα που θέτει αυτό το Συνέδριο στις αποφάσεις του είναι ένα θέμα που πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να είναι στο κέντρο της φιλοσοφίας μας. Είναι αυτό το ζήτημα που θέσαμε του μεταφορικού ισοδύναμου, δηλαδή να πληρώνει ο επιβάτης του πλοίου το ίδιο αντίτιμο εισιτηρίου μʼ αυτό που πληρώνει ο επιβάτης του σιδηροδρόμου και όχι να φθάνει η τιμή αυτού του εισιτηρίου για το πλοίο και μέχρι δώδεκα φορές πάνω από το αντίστοιχο εισιτήριο για τις χερσαίες μεταφορές. Θεωρούμε ότι η δίκαιη τιμή του εισιτηρίου είναι ζήτημα δικαιώματος των ίδιων των επιβατών.

Πάλι πριν από λίγο καιρό, από τις 9 μέχρι τις 11 Σεπτεμβρίου του 2008, στη Φινλανδία, έγινε ένα Πανευρωπαϊκό Συνέδριο της Ομοσπονδίας Μικρών Νησιών της Ευρώπης –ήταν εκεί εκπρόσωποι και από την Ελλάδα, αλλά και από τη Φινλανδία, τη Σουηδία, τη Δανία, την Ιρλανδία, τη Σκωτία, την Εσθονία, την Ιταλία, τη Γαλλία- όπου και πάλι τέθηκε πρώτο αυτό το ζήτημα του μεταφορικού ισοδύναμου στο εισιτήριο.

Ήδη, στη Διακήρυξη του Αιγαίου η οποία αποφασίστηκε στην Κω τον περασμένο Ιούνιο, κεντρικό ζήτημα και από τον εκπρόσωπο της Ελλάδας στην Επιτροπή των περιφερειών της Ε.Ε. ήταν το ζήτημα της εδαφικής συνοχής στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Β. Η εξασφάλιση ολοκληρωμένου σιδηροδρομικού δικτύου αποτελεί –ιδιαίτερα για χώρες όπως η Ελλάδα με ορεινές και απομακρυσμένες περιοχές- προϋπόθεση για την αειφόρο ανάπτυξή τους. Η ολοκλήρωση του σιδηροδρομικού δικτύου στο δυτικό άξονα της χώρας μας για σύνδεση από Ήπειρο μέχρι Πελοπόννησο και αντιστοίχως για σύνδεση με τα Ιόνια νησιά μέσω δικτύου ακτοπλοϊκών γραμμών και αυτοκινητοδρόμων, πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα για την εξασφάλιση της εδαφικής συνοχής των περιοχών αυτών.

4. Για την τουριστική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος στις ευαίσθητες περιοχές. Οι οδηγίες για την εδαφική συνοχή πρέπει να αντιμετωπίζουν με ειδικά μέτρα και πολεοδομικούς περιορισμούς την προστασία των ευαίσθητων περιοχών από τους κινδύνους μη σύμφυτης με το περιβάλλον ανάπτυξης του τουρισμού. Απαιτούνται μέτρα προστασίας για τις ήδη κορεσμένες τουριστικά περιοχές, μέτρα προστασίας από φαραωνικού τύπου τουριστικές εγκαταστάσεις (condo hotels) που πνίγουν ιδιαίτερα μικρές περιοχές νησιών, ορεινών χωριών, κλπ., μέτρα προστασίας από την περιβαλλοντοκτόνα ανάπτυξη ακόμα και μέσα σε περιοχές NATURA και που έχουν ήδη καταστρέψει τις ακτές σε σημαντικές περιοχές της Ευρώπης (βλ. ακτές Ισπανίας). Δεν είναι δυνατόν να μην θεωρείται καμιά περιοχή της χώρας τουριστικά κορεσμένη και να διαπιστώνεται αδιαφορία για τον ιδιαίτερα ευαίσθητο χαρακτήρα των νησιών και των ακτών, αδιαφορία για το εάν η φέρουσα ικανότητα σε φυσικούς πόρους (νερό κ.ά.) και σε υποδομές είναι πεπερασμένη, προκειμένου να υποδεχθεί χωρίς όρους νέες τουριστικές μονάδες.

Ιδιαίτερη προστασία χρειάζεται για τους παραδοσιακούς οικισμούς και την αρχιτεκτονική κληρονομιά, τους τόπους γύρω από μνημεία και τις περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Όλα αυτά είναι βασικά χαρακτηριστικά που συναντούμε με συχνότητα στις ιδιαίτερες περιοχές των νησιών και των απομακρυσμένων ορεινών χωριών, περιοχές που βρίσκονται πολύ συχνά αντιμέτωπες με τα ζητήματα εδαφικής συνοχής.